درس هفتم

تماشای بهار

(همراه با معنی شعر و لغات و آرایه ها)

این شعر در قالب قصیده سروده شده و مؤلفّان کتاب منتخبی از ابیات آن را در کتابِ درسی حاضر آورده اند 

بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار             خوش بود دامن صحرا و تماشایِ بهار

بامداد: سپیده­دم، اوّل صبح              لیل و نهار: شب و روز(آرایه­ی تضاد دارد).           دامنِ صحرا: اضافه­ی استعاری سپیده دمِ روز اوّل فروردین که روز و شب با هم برابر است؛ دامنه­ی صحرا، و تماشای زیبایی­های بهار بسیار خوشایند است.

آفرینش همه تنبیه خداوند دل است                   دل ندارد، که ندارد به خداوند اقرار

آفرینش: عالم هستی         تنبیه: بیدار باش                خداوند: صاحب، دارنده            خداوندِ دل: صاحب­دل، عارف زیبایی­های جهان­هستی وسیله­ی بیدار باش کسانی هستند که دل دارند و هرکس به وجود خداوند اعتراف نکند دل ندارد (انسان نیست).

این همه نقش عجب بر در و دیوارِ وجود               هر که فکرت نکند، نقش بُود بر دیوار

نقش عجب: زیبایی­های عجیب، تصاویر شگفت­انگیز                                     در و دیوارِ وجود: اضافه­ی استعاری فکرت: تفکر، اندیشه                                تکرار «نقش» و «دیوار» به جهت تأکید مطلب و «آرایه­ی تکرار» است. با این­همه زیبایی­های عجیب که بر در و دیوار عالم هستی خلق شده است، اگر کسی در وجود خداوند اندیشه نکند، مانند نقاشی روی دیوار، بی­جان و مُرده است.

کوه ودریا و درختان همه درتسبیح­اند               نه همه مستمعی فهم کند این اسرار

کوه و دریا و درختان: آرایه­ی مراعات نظیر                تسبیح: خدا را به پاکی یاد کردن، سبحان الله گفتن. مستمع: شنونده، شنوا                                         اسرار: رموز تمام عناصر جهان از کوه، دریا و درختان همه خدا را به پاکی یاد می­کنند ولی هر شنونده­ای­ قادر به درک این اسرار نیست.

خبرت هست که مرغان سحر می­گویند                آخِر ای خفته، سر از خوابِ جهالت بردار؟

خبرت هست: آیا خبر داری؟                                   مرغان سحر: خروسِ­هایی که سحرگاهان می­خوانند خفته: خوابیده                                                    خوابِ جهالت: اضافه­ی تشبیهی آیا خبر داری که خروس سحری به بانگ بلند می­گوید: ای کسی که خوابیده­ای، سر از خواب نادانی و بی­خبری بردار؟

تا کی آخر چو بنفشه سرغفلت در پیش                  حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار

«بیداری» برای«نرگس» و «غفلت» برای «بنفشه»تشخیص یا جان­بخشی است.           سرِ غفلت: اضافه­ی استعاری خواب و بیدار: آرایه­ی تضاد          بنفشه و نرگس: تناسب یا مراعات نظیر دارند            حیف: ستم          تا به کی مانند بنفشه در عالم بی­خبری عمر خود را صرف کنی؟ این ستم زیادی است که تو خوابیده باشی، در حالی­که نرگس بیدار است.

که تواند دهد میوه­ی الوان از چوب؟                           یا که داند که بر آرد گلِ صد برگ از خار؟

الوان: رنگارنگ، متنوّع                             چوب: درخت                           دانستن:(در این­جا) توانستن. بر آرد: به­وجود آورد، ایجاد کند                 گل و خار: آرایه­ی تضاد               سؤال بیت از نوع «تأکیدی» است. چه کسی می­تواند از چوب میوه­های­ رنگارنگ و متنوّع تولید کند، یا چه کسی می­تواند از بوته­ی خار، گل صد برگ بوجود آورد؟

عقل حیران شود از خوشه­ی زریّن عنب                       فهم عاجز شود از حقّه­ی یاقوت انار

حیران: متحیّر                    عنب: انگور                            زرّین: طلایی                          عاجز: ناتوان عقل انسان از زیبایی خوشه انگور شگفت­زده می­ماند و فهم انسان ازدرک درخشندگی و زیبایی جعبه­ی یاقوت­رنگِ انار، عاجز است. ایهام: در لغت به معنی «به گمان افکندن» و در اصطلاح ادبی، به آوردن یک واژه در دو معنای متفاوت، ایهام می گویند. عقل حیران شود از خوشه­یِ زرّینِ عنب             فهم عاجز شود از حقّه­یِ یاقوتِ انار حقّه: 1) صندوقچه جواهرات              2) مکر و فریب فهم عاجز شود از حقّه­یِ یاقوتِ انار معنی اوّل مصراع: درک انسان از دریافتِ زیباییِ صندوقچه­ی یاقوت­های انار، ناتوان است. معنی دوم مصراع: انسان از درک فریبی که از دانه­هایِ یاقوت رنگ انار می­خورد، ناتوان است

پاک و بی عیب خدایی که به تقدیر عزیز                       ماه و خورشید مسخر کند لیل و نهار

تقدیر: سرنوشت، اندازه گرفتن.                      عزیز: گران­قدر، کمیاب، نادر.                            مُسخّر: رام، مُطیع، فرمان­بر ماه و خورشید و لیل و نهار: مراعات نظیر(شبکه­ی معنایی) دارند.                    «ماه و خورشید» و «لیل و نهار»: آرایه­ی تضاد       خداوند پاک و بی عیبی که به فرمان او، ماه و خورشید، و روز و شب، مطیع و رام او هستند.

تا قیامت سخن اندر کرم و رحمت او                           همه گویند و یکی گفته نیاید ز هزار

اندر: حرف اضافه           رحمت: مهربانی                    کرم: سخاوت، بخشندگی           تا روز قیامت همه­ی انسان­ها از بخشندگی و مهربانی خداوند سخن می­گویند؛ درحالی که یک هزارم آن­چه را لازم است، بجا نمی­آورند

نعمتت بار خدایا، زِ عدد بیرون است           شکرِ انعامِ تو هرگز نکند شکرگزار

زِ عدد بیرون است: بی­شمار است                       انعام: بخشش، دهش، نعمت بخشیدن خدایا، نعمت­هایی که به ما دادی بی­شمار است و هیچ فرد سپاسگزاری نمی­تواند سپاس نعمت­های تو را به جای آورد.

سعدیا، راست رُوان گوی سعادت بردند            راستی کن که به منزل ترسد کج رفتار

راست رُوان: روندگانِ راهِ راست                                     گویِ سعادت بردند: به خوش­بختی و سعادت رسیدند گویِ چیزی را بردن: کنایه از موفّقیّت در چیزی.             راست و کج: آرایه­ی تضاد ای سعدی، روندگان راه راستی و درستی به کام­یابی و خوش بختی رسیدند؛ تو نیز راهِ راست را پیش بگیر، زیرا کج­رفتار به مقصد نمی­رسد.